De toekomst van nalatenschappen

Een overdracht is een eerbare handeling die bedoeld is om aan de toekomst te bouwen en het verleden daarbij niet te vergeten. Een overdracht verzekert de toekomst van de nakomelingen en soms ook het voortbestaan van een bedrijf. Maar naast de maatschappelijke en de symbolische waarde die een erfenis in zich draagt, kan ze ook een zware last worden als ze niet tijdig wordt voorbereid, zeker in crisistijden. Er ontstaan nieuwe modellen waarbij erfenissen worden bekeken vanuit het oogpunt van 'de wereld na de crisis'.

De jeugd weet eerst wat ze niet wil en pas later wat ze wel wil.Jean Cocteau

Vooruitblik op de grote tendensen van de komende jaren en de impact ervan op de financiële en economische sector. Opgesteld door de afdeling voor strategische planning van Lonsdale, met de medewerking van Philippe Depoorter, hoofd Family Practice van Banque de Luxembourg.

De manier waarop mensen aankijken tegen nalatenschappen is cultuurgebonden. Een nalatenschap is niet zomaar een eenmalige handeling, maar veeleer een traject. Het gaat erom dat een vermogen of een cultuur over de generaties heen kan blijven bestaan. Wetenschappers zijn het erover eens dat het grote onderscheid tussen de mens en de andere intelligente diersoorten, in wezen niet in het cognitieve vermogen ligt, maar in het collectieve geheugen van de soort. Zo zijn octopussen buitengewoon intelligent. Hun hele leven lang leren ze bij en nemen ze nieuwe informatie op, maar bij hun dood geven ze die niet door, waardoor de volgende generatie weer helemaal van nul af aan moet beginnen. Nietzsche wist het al: "De mens van de toekomst is die met het langste geheugen"¹ en hij moet handelen als de "erfgenaam van alle geesten voor hem, en als een erfgenaam die verplichtingen heeft"².

De nalatenschap is een centraal element in een samenleving en concretiseert het vermogen van de mens om verder te denken dan zijn eigen leven. Volgens cultuurfilosoof Peter Sloterdijk slaat een overdracht de brug tussen de wereld van de voorouders en de wereld van de nakomelingen³. Dankzij de nalatenschap kan een geslacht, een beroepsactiviteit of een merk blijven voortbestaan. Op die manier ontstaat er naast een biologische verwantschap ook een subjectieve verwantschap, waardoor leden van eenzelfde familie zich meer met elkaar gaan identificeren. Een erfenis wordt niet louter als een passieve handeling gezien waarbij je iets ontvangt, maar veeleer als de verantwoordelijkheid om het doel te bereiken dat de vorige generaties hebben uitgetekend. Voor de filosoof Heidegger is "nalatenschap nauw verbonden met afstamming: de erfgenamen hebben de taak om af te maken wat anderen vóór hen zijn begonnen"⁴.

Nalatenschappen zijn een gevoelig en weinig populair onderwerp, en werden al uitgebreid belicht vanuit een filosofisch perspectief, al zijn het toch voornamelijk economische handelingen. Ze vormen een essentieel onderdeel van het economische leven en stimuleren vaak het herstel of de opleving van bedrijven. Indien financiële en symbolische overwegingen samenkomen, krijgt een nalatenschap ook een altruïstische toets. Maar tegelijk is het ook een last die soms moeilijk te torsen is. Is een serene erfenis nog mogelijk in tijden waarin de crisis keihard inhakt op de economie en de koopkracht? Is de overdracht van een bedrijf binnen de familie nog altijd een must? En welke rol kunnen banken spelen om hun cliënten bij te staan in die soms heikele privékwestie?

Gewijzigde context

De veranderende maatschappelijke en demografische context heeft ook gevolgen voor de overdracht van vermogens. De langere levensverwachting, nieuwste vormen van samenleven en ingewikkelde fiscale situaties zetten families onder druk. Bovendien wordt het moment van de erfenis vooruitgeschoven, en daarmee ook de onvermijdelijke en noodzakelijke discussies die eraan voorafgaan. In 2020 is de gemiddelde leeftijd waarop iemand een erfenis ontvangt 54 jaar, terwijl dat in 1984 nog 42 jaar was⁵. Bijgevolg zijn erfenissen omvangrijker geworden, maar tegelijk zijn ook de sociale ongelijkheid en de vermogenskloof tussen de oudere en de jongere generaties toegenomen, doordat die laatste groep steeds later erft. Zo groeien de vermogens aan en kunnen toekomstige generaties de rijkste erfgenamen ooit worden. Maar tegelijk ook de armste.

Naarmate de levensverwachting stijgt, wordt het thema van de nalatenschap immers steeds meer uitgesteld door de oudere generaties, die meer investeren in hun eigen geluk en ook vaker zelf de controle over hun bedrijf behouden. De jongere generaties kunnen dan afwijken van het traject dat voor hen is uitgetekend en afstand doen van het familiekapitaal. Het INSEE heeft trouwens vastgesteld dat de kans om een bedrijf over te nemen groter is voor wie een schenking krijgt dan voor wie erft⁶, wat dus eveneens dat oorzakelijke verband met planning en voorbereiding benadrukt. Voor Philippe Depoorter, familiy practice leader bij Banque de Luxembourg, is een overdracht "iets wat we liever uitstellen tot later (...) en ook snel geregeld willen zien. Maar een overdracht is niet iets wat je snel-snel regelt. Het is belangrijk dat je weet wat je precies wilt overdragen en hoe je dat wilt doen."

Een vlotte overdracht hangt natuurlijk ook af van de sociale dimensie, bijvoorbeeld hoe de familie is samengesteld. Grotere families waarin een huwelijkscontract is afgesloten, denken doorgaans immers verder vooruit dan alleenstaanden. Door het toenemende individualisme en de verwachte stijging van het aantal alleenstaanden in de komende jaren dreigen nalatenschappen en overnames nog meer vooruit te worden geschoven, en bij afwezigheid van een testament, staan erfgenamen ook vaker voor een voldongen feit. Waar vroeger in alle sereniteit een fortuin werd geërfd, verandert het plaatje door die evolutie stilaan in de vrees om schulden te erven.

Een overdracht is niet iets wat je snel-snel regelt. Het is belangrijk dat je weet wat je precies wilt overdragen en hoe je dat wilt doen.Philippe Depoorter, hoofd Family Practice

Een familiekwestie

Een van de belangrijkste redenen waarom gezinnen te lang wachten om over het thema te praten, is dat het vaak tot grote spanningen leidt. Het clichébeeld van het familiediner dat helemaal uit de hand loopt en het risico van conflicten tussen de erfgenamen dragen ertoe bij dat op erfenissen vaak nog een taboe rust. Vaak is het zelfs een "verboden gespreksonderwerp"⁷, waar niet aan mag worden geraakt. In 2019 werd in Frankrijk maar al te duidelijk tot wat voor spanningen het thema kan leiden, toen bleek dat zanger Johnny Hallyday zijn twee oudste kinderen had onterfd, wat tot verontwaardiging leidde bij een deel van de publieke opinie. Op dezelfde manier lijkt het voor een erfgenaam onmogelijk een erfenis van een ouder te weigeren, omdat die zo zijn afkomst zou 'verloochenen' en zichzelf buiten de familie zou plaatsen. Anne Goedert, family practice advisor bij Banque de Luxembourg, bevestigt dat: "Kinderen of kleinkinderen kunnen zich zorgen maken over een erfenis. Onze aanpak bestaat eruit dat we hen uitnodigen om samen te zitten met de generatie die op dat moment aan het roer staat, om niet alleen de duurzaamheid van het vermogen, maar ook de harmonie binnen de familie te verzekeren."

Naast de economische aspecten van een erfenis zijn er ook nog de persoonlijke aspecten, zoals het feit dat we niet graag nadenken over onze sterfelijkheid. Psychiater Alain Sauteraud⁹ legt uit: "Onze westerse samenlevingen stoelen in wezen op de mythe van de onsterfelijkheid." We zien statistieken nogal graag als een soort garantie. De levensverwachting ligt tegenwoordig rond 81 jaar en dat maakt dat ouders pas na hun vijftigste beginnen na te denken over hun eigen dood. Kortom, de dialoog loopt vast op taboes, ontkenning en de illusie dat met alles onder controle heeft.

Zwaar weer

Als gezinnen al moeite hebben om te bepalen wat er na een overlijden met het vermogen moet gebeuren, dan is dat bij de overdracht van een bedrijf nog complexer. Door de economische crisissen van de 21e eeuw en de algemene lockdown wordt de overdracht van bedrijven vaker uitgesteld en wachten sommige mensen langer om met pensioen te gaan, omdat ze de generatie na hen niet met een instabiel bedrijf willen opzadelen. De coronacrisis wordt wel eens een "zwarte zwaan"¹⁰ genoemd, een hoogst onwaarschijnlijke en verstorende gebeurtenis die heel wat vragen oproept en het ondernemerschap afremt. Door zoveel onzekerheid kunnen jongere generaties wel eens koudwatervrees krijgen en het gevoel hebben dat ze niet klaar zijn om de activiteit over te nemen. Anne Goedert bevestigt dat: "Overnemers hebben het soms moeilijk om zich erkend te voelen, om hun plaats in het bedrijf en een eigen managementstijl te vinden. Daarom is het ook zo belangrijk dat ze ondersteund worden, zowel voor als na de overdracht." Uitzonderlijke situaties en de slechte economische toestand in bepaalde landen zetten erfenisdiscussies nog meer druk en leiden zelfs tot ongelijkheid.

Een overdracht bevestigt immers de 'imitatieketen', een theorie die stelt dat de economische macht en vermogens al generaties lang voornamelijk in handen van dezelfde families blijven¹¹. Erfenissen zijn immers al heel lang het voorwerp van discussie onder economen in alle landen. Volgens sommigen is een nalatenschap een kwestie van continuïteit binnen de samenleving, maar zou er toch ook rijkdom moeten overvloeien naar de gemeenschap¹². In het debat over gelijke kansen wordt ook teruggegrepen naar de progressieve theorieën van de 19e eeuw. Zo staat econoom Thomas Piketty het idee voor van een erfenis voor iedereen¹³ en stelt hij voor om op 25-jarige leeftijd al te kunnen erven, zodat jongere mensen sneller toegang krijgen tot vastgoed. De rol van de overdracht wordt ook in twijfel getrokken door liberale theorieën, die stellen dat erfenissen luiheid in de hand werken en ondernemerschap ontmoedigen. Het Carnegie-effect beschrijft bijvoorbeeld hoe een ontvangen erfenis de consumptie wel doet toenemen, maar ook het aantal renteniers. Een vroegtijdige schenking zou daarentegen innovatie en de oprichting van sterke start-ups stimuleren. Zo hebben enkele bedrijfsleiders in Silicon Valley, Mark Zuckerberg bijvoorbeeld, ervoor gekozen om hun fortuin niet na te laten aan hun kinderen, maar wel aan goede doelen die arbeidsintegratie bevorderen.

Onze westerse ondernemingen stoelen op de mythe van de onsterfelijkheid.Alain Sauteraud

Na deze bedenkingen over enkele aspecten met betrekking tot overdrachten en nalatenschappen, kunnen we ook eens kijken naar de rol van de banken en de programma's die zij ontwikkelen. Die actuele en goed uitgewerkte programma's kunnen mettertijd evolueren op basis van de behoeften van de maatschappij en de families. In de volgende twee toekomstscenario's spelen banken een prominente rol als adviseur, maar wel in een geest van verzoening en empathie. De twee scenario's gaan uit van reële, concrete en bijzonder actuele elementen, maar trekken tegelijk nieuwe krijtlijnen voor de toekomst.

Scenario 1: blauwhelmen van de nalatenschap

Als erfenissen en nalatenschappen niet meteen een geliefd thema zijn, heeft dat misschien ook te maken met een gebrek aan kennis en voorbereiding.

Wanneer een bank of notaris er met een familie over praat, dringen ze door tot diep in de privésfeer van de familie en stoten ze vaak op psychologische barrières of taboe-onderwerpen. Daarom zetten banken een relationele dienstverlening op, waardoor ze perfecte familiale facilitatoren worden. Volgens dat principe zouden de banken de komende jaren nog verder kunnen gaan en bemiddelen bij familiale conflicten of de jongere generaties helpen om hun emoties te uiten tegenover de oudere generaties. Zo kunnen ze geregeld gesprekken met de familieleden organiseren, of bijeenkomsten waarin iedereen vrijuit kan spreken, zodat elk familielid gehoord wordt en iedereen de bekommernissen van de anderen kent. In een steeds snellere en steeds meer ontmenselijkte wereld zouden banken zo een baken van menselijkheid kunnen worden waar families terechtkunnen voor een gesprek, zoals in de 18e-eeuwse praatsalons. Regelmatige bijeenkomsten waar alle familieleden elk om beurten vrij kunnen praten, zonder het risico te worden onderbroken of beoordeeld.

Aangezien het onderwerp vaak heel privé is en sommige mensen waarschijnlijk nog altijd enige schroom zullen voelen, zouden banken een soort berichtendienst kunnen aanbieden, zo'n beetje volgens het systeem van een antwoordapparaat. Daar zouden familieleden vrijuit kunnen spreken, zoals in een biechtstoel. De bankier luistert en geeft vervolgens de informatie die het best bij de situatie past en wordt zo naast adviseur ook een beetje psycholoog. Met alle informatie binnen handbereik zouden families op die manier beter geïnformeerd, beter geadviseerd en beter voorbereid moeten zijn op de overdracht. In plaats van een overdracht waarbij de oudere generatie alles bepaalt, kunnen de kinderen en begunstigden het initiatief nemen en het gesprek aangaan, en zo misschien zelfs een aanzet geven voor een schenking onder levenden of het gemakkelijker aanvaardbaar maken dat de erfenis eventueel wordt geweigerd. Met een betere voorbereiding en een opener, vlotter overleg, met de bankiers als 'blauwhelm' die over de vrede waken, kan het bij wijlen explosieve thema van de nalatenschap zo worden ontmijnd en herleid tot een eenvoudige transactie. En zodra dat achter de rug is, kunnen de ouders zich concentreren op de essentie : het doorgeven van hun waarden en hun culturele en emotionele nalatenschap.

Scenario 2: erfbewijs

De virtuele wereld is een realiteit geworden. In de loop der jaren zullen gamingplatformen en virtual reality steeds dieper doordringen in ons dagelijkse leven en zal de grens met de werkelijkheid steeds kleiner worden en uiteindelijk misschien helemaal vervagen. Omdat immersieve technologieën steeds meer gemeengoed worden, zouden banken de kwesties met betrekking tot bedrijfsovernames voor hun cliënten kunnen faciliteren. Ondernemers die in de toekomst een afspraak maken met hun bankier, krijgen er misschien wel een leuke ervaring bij : een virtuele game om te bekijken hoe hun volgende leven eruit kan zien. Met een VR-bril en een aantal aanpasbare opties zou een dergelijke game de erfgenamen een beter beeld kunnen geven van de situaties waarin ze terecht kunnen komen. En als ze op een dilemma stoten, zou een algoritme de beste keuzes en kansen voor hen berekenen. Anderzijds kunnen de erflaters op die manier perfect nagaan of hun opvolgers wel de beste keuze zijn om hun bedrijf aan over te laten. Zo kan die ervaring tot een kwalificatie leiden, of een soort erfbewijs, dat bevestigt dat de overnemers wel degelijk over de vereiste kwaliteiten en motivatie beschikken. In dat geval valt misschien te overwegen om de erfenis te vervroegen of een schenking te doen.

Door de discussie te openen en een vooruitblik te geven, kan de overdracht een minder beladen thema worden. Door er niet meer automatisch van uit te gaan dat de kinderen het familiebedrijf zullen overnemen, voelen ze zich daar ook niet meer toe verplicht, maar kan elk familielid met volledige kennis van zaken de beste keuze maken.

Deze twee toekomstscenario's tonen duidelijk aan dat banken een steeds grotere rol zullen spelen in die gevoelige en soms moeilijke levensfasen. Bankadviseurs zullen niet langer financiële tussenpersonen zijn, maar zullen volop de rol van facilitator op zich nemen. Ze richten hun inspanningen op een open communicatie en het wegnemen van taboes, maar ook op projecties om het pad te effenen voor een rimpelloze overdracht. Er is misschien nog een derde scenario waarin artificiële intelligentie zo ver ontwikkeld raakt dat de wensen van de overleden voorvaderen via geluids- of hologramtechnologieën aanwezig blijven om de begunstigden in hun nieuwe leven nog een duwtje in de rug te geven. Een erfenis blijft nu eenmaal een manier om een spoor na te laten in de geschiedenis en iets dichter bij de onsterfelijkheid te komen.

Niet vergeten

Door de gecombineerde effecten van de economische crisissen en de nieuwe demografische situatie (langere levensverwachting, meer alleenstaanden ...) wordt het praten over de erfenis uitgesteld en wordt anticiperen moeilijker.

Een erfenis is in veel families nog altijd een delicaat en intiem onderwerp waarover niet mag worden gepraat. Banken kunnen op dat vlak een faciliterende rol spelen en iedereen de kans geven om vrijuit te praten, via formele bijeenkomsten of op andere, ludiekere manieren.

Naarmate de levensverwachting stijgt, erven mensen op steeds latere leeftijd en accumuleren ze vermogens die niet bijdragen aan het beroepsleven. Schenkingen onder levenden en een goed voorbereide nalatenschap stimuleren ondernemerschap en innovatie.

Speciaal voor de honderdste verjaardag van de bank hebben we een gelegenheidswebsite gelanceerd: www.banquedeluxembourg100ans.com. Op deze vrij toegankelijke site vindt u een kroniek van de economie en de maatschappij in de voorbije honderd jaar en blikken we vooruit op de uitdagingen van morgen.

¹ Nietzche, le gai savoir, Flammarion, 1997 (réédition)

² Ibid.

³ Peter Sloterdijk, après nous le déluge, Payot rivages, 2014

⁴ Jean-Piere Paturet qu’est-ce qu’un héritage ? revue Empan, Cairn, 2007

⁵ Insee, 2020

⁶ Luc Arrondel, Bertrand Garbinti, André Masson, Inégalités de patrimoine entre générations, INSEE-rapport economie en statistieken, 2014

⁷ Impôts, l’héritage, un sujet tabou en France, Le Monde, 2020

⁹ Alain Sauteraud, pourquoi la mort est si tabou, studie van PFG in samenwerking met Psychologies, 2019

¹⁰ Valery Michaux, comment les entreprises peuvent-elles se projeter dans le futur, La Tribune, 2020

¹¹ Faut-il supprimer l’héritage ? Le Monde (video), YouTube, 2020

¹² Jeremy Bentham, An introduction to the principles of morals and legislations, Gallica, eerste publicatie in 1780

¹³ Thomas Piketty, Capital et idéologie, ed. du Seuil, 2019